ግለሰብ፣ ፓርቲ፣ መንግሥት እና አገር

(በፍቃዱ ዘ. ኃይሉ)

አምባገነናዊ ስርዓቶች ግለሰብ፣ ፓርቲ፣ መንግሥት እና አገርን ለዜጎቻቸው እንደማይነጣጠሉ አስመስለው ያቀርባሉ። ግለሰቡን ከነካችሁ ፓርቲው ይፈርሳል፣ ፓርቲውን ከነካችሁ፣ መንግሥቱ ይፈርሳል፣ መንግሥቱን ከነካችሁ አገሩ ይፈርሳል። እውነት አላቸው። አምባገነኖች እና የአገዛዙ ጥቅመኞች ሕልውናቸውን ከአገሩ ሕልውና ጋር አስተሳስረው ነው የሚኖሩት። ኢሕአዴግ ከመውደቁ ትንሽ ሰሞን ቀደም ብሎ በአማርኛ ዝና ያገኘ አንድ የትግርኛ አባባል ነበር “ለምጣዱ ሲባል አይጧ ትትረፍ።” በግለሰቦች እና አገዛዞች መተሳሰር ምክንያት ዜጎች አምባገነኖችን ለመጣል ሲታገሉ አገራቸውንም ራሳቸው ላይ ይማፍረስ ስጋት አላቸው። ስለዚህ አምባገነኖችን መታገል በጣም አስቸጋሪ ነው፤ ነገር ግን የማይቻል አይደለም።

የማይሻር ግለሰብ እና የማይቀየር የፖለቲካ ፓርቲ ያለበት መንግሥት መጨረሻው ለአገሩ ጠንቅ መሆን ነው። ግለሰቡም፣ ፓርቲውም ዘላቂ ዕድሜ የላቸውም። በመሆኑም ዜጎች መፃዒ ዕጣ ፈንታቸውን በሰቀቀን እንዲጠብቁ ይገደዳሉ። ተወደደም ተጠላም በብዙኃን ይሁንታ የሚወጣ እና የሚወርድ መንግሥት ያለበት አገር የተሻለ ተስፋና ሰላም ለሕዝቡ ይሰጣል። ነገር ግን በብዙኃን ይሁንታ መውጣት እና መውረድ ብቻ በቂ አይደለም። ገዢዎች በሥልጣን ላይ በሚቆዩበት ጊዜ ማድረግ የሚችሉት ነገር ካልተገደበ እያደር አውዳሚ ከመሆን አይመለሱም።

ይባስ ብሎ፣ በአምባገነናዊ ስርዓቶች ውስጥ ግን ሥልጣን ላይ መውጫ እና ሥልጣን ላይ መሰንበቻው መንገድ ነውጥ ብቻ ነው። ባለ ፍፁም ሥልጣኑ - አምባገነኑ - በወደቀ ቁጥር፣ ቢያንስ በየትውልዱ ትርምስ ይኖራል። አጥኚዎች ኢትዮጵያ ውስጥ ቢያንስ ላለፉት ሁለት መቶ ዓመታት፣ ትልቅ ጦርነት ያላየ ትውልድ የለም የሚሉት ለዚህ ነው።

መንግሥት በግለሰብ እጅ ተጠልፎ እንዳይወድቅ ለማድረግ የተፈጠረው ሞዴል ማዲሰኒያን ሞዴል ይባላል። ከአሜሪካ መንግሥት መሥራቾች መካከል ጄምስ ማዲሰን በጻፈው ጽሑፍ ላይ የተመሠረተ ሞዴል ነው። ሞዴሉ፣ ቢያንስ እስካሁን ለብዙ ዴሞክራሲያዊ አገሮች ሠርቷል።  የጀምስ ማዲሰን ጽሑፍ እንዲህ ይላል፤ “ሰዎች መልዓክ ቢሆኑ ኖሮ፥ መንግሥታት አያስፈልጉም ነበር። ሰዎችን የሚገዟቸው መላዕክት ቢሆኑም ኖሮ፥ መንግሥታት ላይ ቁጥጥር መጣል አያስፈልግም ነበር። ሰዎችን ሰዎች በሚያስተዳድሩበት ሁኔታ መንግሥትን መቅረፅ፥ ከባድ ፈተና አለበት። መጀመሪያ ገዢው ተገዢዎቹን መቆጣጠር መቻል አለበት፤ ከዚያ ገዢው ራሱን እንዲገዛ ማስገደድ ያስፈልጋል።” ("ፌዴራሊስት ፔፐርስ 51")

የኢትዮጵያ ሕገ መንግሥትም የማዲሰንያንን ሞዴል ለመኮረጅ ሞክሯል። በመነባነብ እንደሚነገረው ሕግ አውጪ አለ (ፓርላማው)፣ ሕግ ተርጓሚ አለ (ፍርድ ቤቶችና የፌዴሬሽን ምክር ቤቱ)፣ እንዲሁም አስፈፃሚ አካል አለ (ጠቅላይ ሚኒስቴሩ፣ ካቢኔው፣ የፀጥታ ኃይሉ፣ ወዘተ።) ነገር ግን ሁለቱ የመንግሥት ቅርንጫፎች የአስፈፃሚው አካል እስረኞች እንጂ ሚዛን ጠባቂዎች አይደሉም።

ሥልጣን በአንድ ግለሰብ እጅ ላይ ከተከማቸ፣ ግለሰቡ መልዓክ ቢሆን እንኳን አደገኛ ነው። የኢትዮጵያ ፌዴሬሽን ምንም እንኳን ተቀዳሚ ዓላማው ለብሔረሰቦች ነጻነት (autonomy) መስጠት ቢሆንም፣ መሐል አገር የተከማቸውን ሥልጣንን ወደታች ማከፋፈል ሌላኛው ተጨማሪ ውጤቱ ነው። ስለሆነም ክልሎች ቀድሞ በማዕከላዊው መንግሥት እና ማዕከላዊውን መንግሥት በተቆጣጠረው አካል ተጠቃልሎ/ተከማችቶ የነበረው ሥልጣን በከፊል ተቀናንሷል። አልፎ ተርፎም ክልሎቹም የየራሳቸው ሕግ አውጪ፣ ተርጓሚ እና አስፈፃሚ አላቸው። ይሁን እንጂ ከሦስቱ የመንግሥት ቅርንጫፎቻቸው ውስጥ የአስፈፃሚው አካል ጡንቻ እዚያም ፈርጣማ ነው።

ስለዚህ፣ አስፈፃሚው ሲያሻው ሕግ እያስወጣ እና እያስሻረ፣ እንዲሁም እንደሚመቸው እያስተረጎመ ይገዛል። ነገር ግን የክልል አስፈፃሚ አካላትም ነጻነት እንዲሁ አለቃ አለበት፤ የፌዴራሉ አስፈፃሚ አካል የክልሎቹ የሥራ አስፈፃሚ አካላት ላይ ተፅዕኖ ያሳድራሉ። ይህ በሕግ አግባብ መሠረት የለውም፤ ነገር ግን የፖለቲካ ፓርቲ አወቃቀሩ ለዚህ ይመቻል። የፌዴራሉ ሥራ አስፈፃሚ አካልም ቢሆን ከሌሎቹ የመንግሥት ቅርንጫፎች አንፃር ፈርጣማ ሁኖ ይታይ እንጂ ነፃ የሚመስለውን ያክል ነፃ አይደለም። ከሁሉም ሁሉም የመንግሥት ቅርንጫፎች በገዢው ፓርቲ ጫና ሥር ናቸው። 

ገዢው ፓርቲውም፣ በተለይ በአሁኑ አካሔድ የሊቀ መንበሩ ጥላ የተጫነው ፓርቲ ነው። ምክንያቱም የአሁኒቱ የኢትዮጵያ ስርዓተ ፖለቲካ በገቢር አሃዳዊ ፓርቲ የሚመራው ነው። ኢሕአዴግ ውስጥ ትልቁ ሥልጣን የተከማቸው ሥራ አስፈፃሚ ኮሚቴው ውስጥ ነበር፤ የተማከለ ዴሞክራሲያዊነት ይሉት ነበር። የግንባሩ አባላትም ከፊል ሥልጣን ተክፈፋፍለው በሥራ አስፈፃሚያቸው የበላይነት ይመሩት ነበር። ኢሕአዴግ ፈርሶ በዳግም ውልደት ብልፅግና ፓርቲ ሆኖ ሲመጣ ግን ሥልጣንን ከሥራ አስፈፃሚው ኮሚቴ ወደ ፓርቲው ፕሬዚደንት መዳፍ አውርዶታል።

ስለሆነም ኢትዮጵያ ውስጥ “ሚዛንና ቁጥጥር”  - አንደኛው የመንግሥት ቅርንጫፍ ሌላኛው በሥልጣኑ እንዳይባልግ የሚቆጣጠርበት ሁኔታ -  በነቢብ እንጂ በገቢር የለም። ይህንን ለመቅረፍ የሚያስችል ዘላቂ የመፍትሔ ሐሳብም ሲቀርብ እምብዛም አይደመጥም። ተቃዋሚዎችም ቢሆኑ የትኩረታቸው ዋነኛ አቅጣጫ እንዲህ ዓይነት ስርዓት መዘርጋት ላይ አይደለም። በኢትዮጵያ ዴሞክራሲያዊነት ላይ ተስፋ የሚያስቆርጠው፣ ዴሞክራሲያዊ አለመሆኗ ሳይሆን ለመሆን በቂ ጥረት የሌለ መሆኑ ላይ ነው። ለምሳሌ፣ “የአገራዊ ምክክር” ጅምር አለ። ብዙዎች የፖለቲካ ተዋናዮች ሒደቱ ገለልተኛ እና አካታች መሆኑን ስላላመኑ ራሳቸውን አግልለዋል። በተስፋ እየተሳተፉ ያሉትም ቢሆኑ ሥልጣን እንዴት ይገራ፣ እንዴት የአገሩን ሕልውና ከፓርቲው ሕልውና የፓርቲውን ከግለሰቡ ሕልውና እንነጥለው የሚለው ላይ አጀንዳ ሲወያዩ አይደመጡም።

ይህ በእንዲህ እያለ፣ የዶናልድ ትራምፕ ምርጫ እና የሚወስዷቸው ዋልታ ረገጥ ውሳኔዎች፣ የአሜሪካ የራሷ ቁጥጥር እና ሚዛን ደካማ ጎን እንዲጋለጥ አድርጓል። አሜሪካውያን እንደ አዲስ “ለካስ ያለ ፕሬዚዳንቱ ይሉኝታ (restraint) አስፈፃሚውን አካል ከሥልጣኑ አልፎ እንዳይባልግ ማስገደጃ በቂ የቁጥጥር እና ሚዛን መጠበቂያ የለንም” አስብሏቸዋል። እንግዲህ፣ በዴሞክራሲ ከሁለት መቶ ዓመት በላይ ልምድ ያላት አሜሪካ እንዲህ ያለ ፈተና ከገጠማት፣ የምዕተ ዓመታት አምባገነናዊነት ልምምድ ያላቸው ኢትዮጵያን የመሰሉ አምባገነናዊ አገራት ምን ያህል እንደሚፈተኑ መገመት አይቸግርም።

በኢትዮጵያ የብሔርተኝነትን መካረር ለመግራት ፕሬዚደንታዊ ስርዓት፣ ከፓርላመንታዊ ስርዓት የተሻለ መፍትሔ ሊሆን ይችላል የሚል እምነት አለኝ። ግምቴ ለፕሬዚዳንትነት የሚወዳደሩ ፖለቲከኞች ከአንድ ብሔረሰብ በላይ ተቀባይነት ካላገኙ የማሸነፍ ዕድል ስለማይኖራቸው፣ አቃፊ የሆነ የፖለቲካ ትርክት እና አማራጭ ይዘው ለመምጣት ስለሚገደዱ፣ ቀስበቀስ የተካረረ ብሔርተኝነት እየከሰመ እና እየተሸነፈ የሚመጣበት ዕድል ይኖራል የሚል ነው። ነገር ግን፣ ከታሪክ ተሞክሮ ፕሬዚደንታዊ ስርዓት ከፓርላመንታዊ ስርዓት ይልቅ ለአምባገነናዊነት ተጋላጭ ነው፤ ፕሬዚደንታዊ ስርዓቶች ከፓርላሜንታዊ ስርዓቶች አንፃር ብዙ አምባገነን ማፍራታቸው በታሪክ (empirically) ታይቷል።

በአንድ በኩል፣ ፕሬዚደንታዊ ስርዓት ሲኖር፣ የፕሬዚደንቱ ፓርቲ ፓርላማው ውስጥ አብላጫ ድምፅ እንዲኖረው የሚያስገድድ ሁኔታ ስለሌለ፣ ፓርላማው በከፊል ጥርስ ያወጣል ተብሎ ይገመታል። ምክንያቱም የፕሬዚዳንቱ ሥልጣን የሚመነጨው ከመራጮች ሲሆን፣ የጠቅላይ ሚኒስትሩ ግን ፓርላማው ውስጥ አብላጫ መቀመጫ ካለው ፓርቲ ነው። ይህም፣ እንደፓርላመንታዊ ስርዓት ፓርላማው (ሕግ አውጪው) እና ጠቅላይ ሚኒስትሩ (ሕግ አስፈፃሚው) ተመካክረው እንዳይጨቁኑ በማድረግ አምባገነንነትን መከላከል ያስችላል ተብሎ ሊገመት ይችላል። ነገር ግን እውነታው ከዚህ በተቃራኒው ነው። ፕሬዚዳንታዊ ስርዓት ለፕሬዚደንቱ የሚሰጠው ሥልጣን የሕግ አስፈፃሚ አካላትን (ፖሊስ፣ ደኅንነትን እና መከላከያ ኃይልን ሳይቀር) በበላይነት የመምራት ሥልጣን ስለሆነ ፓርላማውንም ይሁን ፍርድ ቤቱን ማንበርከክ ለፕሬዚዳንቱ ቀላል ነው የሚሆነው።

ከፕሬዚደንታዊ ስርዓቶች አንፃር ፓርላመንታዊ ስርዓቶች አነስተኛ ቁጥር ያላቸውን አምባገነኖችን ቢያፈሩም ቅሉ፣ ፓርላመንታዊ ስርዓቶችም ቢሆኑ አምባገነኖችን ከማፍራት ነፃ አይደሉም። በተለይ “የይስሙላ ምርጫ አምባገነንነት” በፓርላመንታዊ ስርዓቶች የበለጠ ሊከፋ ይችላል። ስለሆነም፣ ዋናው ጉዳይ በርካታ እና ጠንካራ የቁጥጥር እና ሚዛን ማነቆዎችን ማብዛት ነው። በተለይም፣ ከሦስቱ የመንግሥት ቅርንጫፎች ውጪ፣ ነጻ ሚዲያ እና ነጻ ሲቪል ማኅበረሰብ እንዲያብብ እና እንዲጎለብት የሚያደርግ ሕግ እና አሠራር ማኖር አራተኛ እና አምስተኛ የመንግሥት ሚዛን ጠባቂ እንዲኖር ያደርጋል።

“የኢትዮጵያ አገራዊ ምክክር”  - በፖለቲካ ልኂቃን ዘንድ ተቀባይነት ኖረውም አልኖረውም -  በመንግሥት እስከ ጥግ እየተገፋ ነው። መንግሥት ይፈልጋቸዋል ከተባሉ ተጠባቂ ውጤቶች መካከል አንደኛው እና ዋነኛው ስርዓቱን ወደ ፕሬዚዳንታዊ መቀየር ነው። ይህ ከሆነ፣ የፕሬዚዳንቱን የሥልጣን ዘመን ብቻ ሳይሆን፣ ሥልጣኑን የሚገዳደሩ ሕግ አውጪዎች እና ሕግ አስፈፃሚዎች እንዲኖሩ የሚያስችሉ የሕግ ማዕቀቦች እንዲኖሩ መረባረብ ያስፈልጋል። ይህ ካልተደረገ በስተቀር ውጤቱ ከድጡ ወደ ማጡ የመሆን ዕድሉ ሰፊ ነው።

አምባገነናዊ መንግሥታት ከምንም በላይ ነጻ ሚዲያ እና ነጻ ሲቪል ማኅበረሰብ ይጠላሉ። ምክንያቱም ሥልጣናቸውን በአግባቡ መጠቀም አለመጠቀማቸውን ይገመግሙባቸዋል። ዜጎቻቸውን ያነቁባቸዋል። አምባገነኖች ነጻ ሚዲያ እና ሲቪል ማኅበረሰብ ይጥሉ እንጂ ራሳቸው የሚጠቀሙባቸው ሚዲያዎች ሁሌም ይኖሯቸዋል። እነዚህን ሚዲያዎች እንደ ልሳን ይጠቀሙባቸዋል። ሚዲያዎቹ የነርሱን ገጽታ እንዲገነቡ፣ የተቀናቃኞቻቸውን ደግሞ እንዲያጠለሹ ተደርገው ይቀረፃሉ። የግለሰቦችን እና የፓርቲዎችን ሥልጣን ለመገደብ ሚዲያ ላይ ያላቸውን ሥልጣን መገደብ አንዱ መንገድ ነው። ለምሳሌ፣ "በመንግሥት በጀት የሚተዳደሩ ሚዲያዎች ላይ ያላቸው ሥልጣን ምን ያህል መሆን አለበት?" የሚለው ለክርክር መቅረብ አለበት። "በመንግሥት በጀት የሚተዳደር ሚዲያ መኖርስ አለበት ወይ?" የሚለውም ጥያቄ መነሳት አለበት።

አምባገነኖች ጥገኛ ሚዲያን፣ ጥገኛ ሲቪል ማኅበረሰብን፣ ጥገኛ የኢኮኖሚ መዋቅሮችን፣ እና ክፍተት ያላቸውን ሕጎች እና ተቋማትን እንዲሁም የፀጥታ መዋቅር ላይ ያላቸውን የበላይ አዛዥነት፣ ሥልጣን ላይ ለመሰንበቻነት፣ የራሳቸውን ሕልውና ከአገሩ ሕልውና ጋር ለማቆራኘት ይጠቀሙበታል። እነዚህ ነገሮች ላይ ያላቸውን የቁጥጥር አቅም መበጣጠስ ካልተቻለ፣ አምባገነንነትን መከላከል አይቻልም ብቻ ሳይሆን፣ የአምባገነኖቹ ሕልውና የአገሩ ሕልውናም ሊሆን ይችላል። ነጻ እና ንቁ ሚዲያ እና ሲቪል ማኅበረሰብ የሌለበት ፖለቲካዊ ምኅዳርም ነጻ እና ገለልተኛ የሕግ አውጪ እና የሕግ ተርጓሚ አካል ይኖረዋል ብሎ መጠበቅ ይቸግራል።

ኢትዮጵያውያን ብዙ ትግሎች ታግለዋል፣ ብዙ ለውጦች አምጥተዋል። ሆኖም፣ ትግላቸው አምባገነኖችን ለመጣል እንጂ አምባገነንትን ለመጣል ሊሆንላቸው አልቻለም። ምክንያቱም ሥልጣንን መግራት አልቻሉም። ሥልጣንን መግራት የሚቻለው፣ የትልቁ ባለሥልጣን፣ የገዢው ፓርቲ፣ የሥራ አስፈፃሚው የመንግሥት ቅርንጫፍ ሲገደቡ እና ሕግ አውጪው እና ሕግ ተርጓሚው አካል ከሥራ አስፈፃሚው አካል ጫና ነፃ ወጥተው ራሳቸውን ችለው መንቀሳቀስ ሲችሉ ነው። ምናልባት ያኔ የባለገ ባለሥልጣንን ማውረድ ቀላል ይሆናል ብቻ ሳይሆን፣ የእርሱ ጦስ ለንፁህ ብዙኃን እንዳይደርስ ማደረግ ይቻላል።